Nazwa miasta pojawia się w źródłach z 1228, od razu we współczesnej formie. Pochodzi ona od nazyw osobowejLubla utworzonej od staropolskiego imienia Lubomir, poprzez dodanie dawniej pieszczotliwego przyrostka -la. Możliwe jest także, że imię Lubla w swojej staropolskiej, zdrobniałej postaci złączyło się z przyrostkiem dzierżawczym -in, dając nazwę Lublin. Zygmunt Sułowski wyraził przypuszczenie o łączeniu Lublina z imieniem Lubel (Lubelnia), w analogii do stosunku nazw Wróblin, Wróbel. Założycielem czy właścicielem Lublina w zamierzchłych czasach mógł być zatem człowiek o imieniu Lubel, bądź Lubla. Według Kroniki Wincentego Kadłupka nazwa pochodzi od imienia założycielki, Julii, siostry Juliusza Cezara.
Początki ośrodka osadniczego sięgają VI w.
(osada na Czwartku, która rozprzestrzeniła się na sąsiednie
wzgórza). Obecnie na Czwartku wznosi się koścuół pw, św. Mikołaja,
przypuszczalnie wybudowany w X w. z fundacji Mieszka I, w miejscu
dawnej pogańskiej świątyni. Z tego okresu pochodzi drewniana budowla
obronna na Wzgórzu Zamkowym, która w XII wieku zyskała funkcję
kasztelanii. Pierwsze wzmianki o Lublinie pochodzą z 1198. Miasto
lokowano na prawie bagdeburskim prawdopodobnie za czasów Bolesława
Wstydliwego około 1257, jednak nie zachował się akt lokacyjny.